Bezdomność Uchodźców W Polsce

Transcript

Bezdomność uchodźców w Polsce – wyniki badania pilotażowego Kinga Wysieńska Natalya Ryabińska Kinga Wysieńska, Natalya Ryabińska Bezdomność uchodźców w Polsce – wyniki badania pilotażowego Warszawa 2010   1 Projekt „Homelessness study” został zrealizowany ze środków Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (United Nations High Commissioner for Refugees, UNHCR). Zespół badawczy w składzie: Mirosław Bieniecki, Dawid Cegiełka, Justyna Frelak, Ignacy Jóźwiak, Anna Korolec, Maryla Koss-Goryszewska, Natalya Ryabińska, Kinga Wysieńska Konsultacje wyników badań: Aleksandra Chrzanowska, Witold Klaus Składamy również podziękowania uczestnikom seminarium „Bezdomność uchodźców w Polsce – wyniki badań” (które odbyło się 4 listopada 2010) za wszystkie uwagi i sugestie dotyczące badania i raportu. Opinie i analizy przedstawione w niniejszym raporcie nie odzwierciedlają poglądów i oficjalnego stanowiska UNHCR i stanowią wyraz pracy badawczej jego autorów.   2 Spis treści Wstęp – kwestie prawne i statystyki…………………………………………………………….....4 Kontekst i cele badania…………………………………………………………………………...5 Część pierwsza. Szacowanie skali zjawiska bezdomności……………………………………….7 Część druga. Szacowanie skali zagrożenia wykluczeniem mieszkaniowym oraz analiza przyczyn i skutków zjawiska………………………………………………………………………………..8 Część trzecia. Analiza doświadczeń migrantów przymusowych dotkniętych bezdomnością…...16 Wnioski i rekomendacje…………………………………………………………………….……22 Załącznik .………………………………………………………………………………………30 Bibliografia………………………………………………………………………………………39   3 Wstęp – kwestie prawne i statystyki1 Podstawowym dokumentem prawnym, który precyzuje pojęcie uchodźcy, jest konwencja genewska z 1951 roku. Zgodnie z definicją zawartą w konwencji, uchodźcą jest „każda osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu rasy, narodowości, religii, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej, przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i z powodu tych obaw nie chce lub nie może korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń poza państwem swojego dawnego stałego miejsca zamieszkania, nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa”2. W Polsce postępowanie w sprawach nadania statusu uchodźcy prowadzi się w trybie i na zasadach określonych w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2003 r., Nr 128, poz. 1176). Decyzję w sprawach nadania statusu uchodźcy wydaje Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców. Od decyzji Szefa Urzędu przysługuje odwołanie do Rady do Spraw Uchodźców. Informacje o zasadach i trybie składania odwołania są zawarte każdorazowo w pouczeniach do decyzji, jakie otrzymuje osoba ubiegająca się o status uchodźcy. Na zasadach określonych we wspomnianej ustawie, cudzoziemcowi, któremu odmówiono nadania statusu uchodźcy, może zostać przyznana ochrona uzupełniająca lub zgoda na pobyt tolerowany3. Uchodźcy oraz osoby, które uzyskały ochronę uzupełniającą, na mocy ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593) i rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dnia 29 września 2005 roku w sprawie udzielania pomocy uchodźcom (Dz.U. z 2005 r., Nr 201, poz. 1668) mają prawo przystąpienia do Indywidualnego Programu Integracji (IPI). Osobom, którym przyznano pobyt tolerowany, nie przysługuje taka forma wsparcia4.                                                              1 Wszystkie zagadnienia związane z regulacjami prawnymi oraz dane liczbowe dotyczące uchodźców w Polsce opracowano na podstawie danych Urzędu do spraw Cudzoziemców – http://www.udsc.gov.pl. 2 Dz.U. z 1991 r., Nr 119, poz. 515. 3 Informacje dotyczące przesłanek do nadania ochrony uzupełniającej lub zgody na pobyt tolerowany dostępne są na stronie: http://www.udsc.gov.pl/Zasady,postepowania,o,nadanie,statusu,uchodzcy,110.html [dostęp: 30 października 2010 roku]. 4  Więcej na temat regulacji prawnych dotyczących uchodźców na stronach: http://www.unhcr-budapest.org/poland/ i http://www.udsc.gov.pl/ oraz K. Wencel, K. Templin, Prawa migrantów przymusowych w postępowaniu przed instytucjami wsparcia społecznego [w:] Ewaluacja funkcjonowania instytucji społecznego wsparcia M. St. Warszawy w zakresie właściwej realizacji praw przymusowych migrantów, red. W. Klaus, J. Frelak, Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Warszawa 2009,   4 W tabeli 1a zamieszczono dane dotyczące liczby prowadzonych do tej pory postępowań w sprawie nadania statusu uchodźcy, w tabeli 1b – dane dotyczące liczby decyzji pozytywnych wydanych przez Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców według obywatelstwa, z kolei w tabeli 2 zaprezentowano informacje dotyczące liczby uchodźców z ważnymi kartami pobytu według stanu na koniec drugiego kwartału 2010 roku (na te dane powołujemy się w dalszej części opracowania). Wszystkie tabele znajdują się w załączniku. Kontekst i cele badania Migranci przymusowi w Polsce są narażeni na wykluczenie mieszkaniowe i wielu z nich doświadcza bezdomności5. Problem bezdomności uchodźców nie stanowił jednak do tej pory przedmiotu odrębnych badań i był poruszany jedynie przy okazji studiów nad procesami integracji cudzoziemców lub oceną skuteczności Indywidualnych Programów Integracji6. Nie była zatem znana ani dokładna, ani nawet przybliżona liczba bezdomnych uchodźców (a także osób korzystających z ochrony uzupełniającej lub mających zgodę na pobyt tolerowany), nie ma bowiem ogólnopolskich statystyk i programów monitorowania bezdomności wśród migrantów przymusowych. Brakuje również danych na temat proporcji bezdomnych wśród wszystkich osób, którym przyznano status uchodźcy i które zamieszkują na terytorium Polski (dodatkowym utrudnieniem jest w tym wypadku duża mobilność migrantów przymusowych). Dotychczas nie przeprowadzono także systematycznej analizy przyczyn bezdomności wśród uchodźców oraz barier, z jakimi mają do czynienia, starając się z niej wyjść. Celem przeprowadzonego badania było wypełnienie tej luki i lepsze zrozumienie sytuacji bezdomności uchodźców poprzez: • zebranie danych dotyczących liczby bezdomnych uchodźców i wstępne oszacowanie skali zagrożenia bezdomnością wśród migrantów przymusowych, • zgromadzenie i usystematyzowanie wiedzy na temat przyczyn i konsekwencji pozostawania w bezdomności (na podstawie analizy doświadczeń i opinii osób                                                                                                                                                                                                   http://www.interwencjaprawna.pl/docs/ewaluacja-funkcjonowania-instytucji-spolecznego-wsparcia.pdf [dostęp: 30 października 2010 roku]. 5 M. Pawlak, N. Ryabińska, Dlaczego uchodźcy „nie chcą” integrować się w Polsce?, [w:] Przystanek Polska. Analiza programów integracyjnych dla uchodźców, red. J. Frelak, W. Klaus, J. Wiśniewski, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, http://www.isp.org.pl/files/20145565800346360001224674140.pdf [dostęp: 30 października 2010 roku]. 6 Por.: Przystanek Polska, op. cit.; Ewaluacja funkcjonowania instytucji społecznego wsparcia M. St. Warszawy w zakresie właściwej realizacji praw przymusowych migrantów, op. cit..   5 zaangażowanych w pomoc migrantom przymusowym oraz analizy doświadczeń i postaw bezdomnych uchodźców), • skonstruowanie rekomendacji dotyczących działań zapobiegających bezdomności i wykluczeniu mieszkaniowemu i redukujących bariery w wychodzeniu z bezdomności uchodźców (na podstawie opinii przedstawicieli instytucji finansowanych ze środków publicznych i organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą uchodźcom oraz samych uchodźców). Aby osiągnąć tak postawione cele badania, projekt – który miał charakter pilotażowy i trwał jedynie 3 miesiące (od sierpnia do października 2010 roku) – podzieliliśmy na trzy części. Część pierwsza miała umożliwić oszacowanie liczby uchodźców doświadczających skrajnej (absolutnej) bezdomności (bezdachowców i bezmieszkaniowców), część druga – określenie liczby uchodźców dotkniętych wykluczeniem mieszkaniowym lub zagrożonych bezdomnością oraz zebranie opinii i doświadczeń osób zaangażowanych w pomoc uchodźcom, część trzecia – zgromadzenie i analizę doświadczeń bezdomnych migrantów przymusowych. W niniejszym badaniu przyjęliśmy następującą definicję bezdomności: przez bezdomnego uchodźcę rozumiemy każdą osobę, której przyznano ochronę międzynarodową lub zgodę na pobyt tolerowany, niebędącą w stanie zapewnić sobie schronienia spełniającego minimalne warunki, jakie pozwalałyby uznać je za pomieszczenie mieszkalne. Za klasyfikacją FEANTSA (i posługując się typologią ETHOS) wyróżniliśmy dwa główne typy bezdomności: bezdachowość (przebywanie w przestrzeni publicznej lub noclegowniach) i bezmieszkaniowość (przebywanie w schroniskach, ośrodkach interwencji kryzysowej lub ośrodkach dla oczekujących na przyznanie statusu uchodźcy7). Z kolei jako wykluczone mieszkaniowo i zagrożone bezdomnością traktujemy te osoby, które są bezpośrednio zagrożone znalezieniem się w sytuacji bezdachowości lub bezmieszkaniowości, a także osoby mieszkające w warunkach substandardowych – przebywające w mieszkaniach niezabezpieczonych, bez sanitariatów i (lub) ogrzewania, przeludnionych.                                                              7 Według typologii ETHOS, wszystkie osoby przebywające w ośrodkach dla uchodźców doświadczają bezdomności. Ponadto, w sensie prawnym, uchodźcą jest każda osoba, która spełnia przesłanki konwencji genewskiej. Otrzymanie decyzji o przyznaniu ochrony jest jedynie potwierdzeniem tego faktu. Biorąc jednak pod uwagę, że dopiero w momencie uzyskania decyzji uchodźcy przysługuje specjalna pomoc (w tym socjalna), w przeprowadzonym badaniu przyjęliśmy, że będziemy uznawać za bezdomne jedynie te osoby, które przebywają w ośrodkach po zakończeniu procedury nadania statusu i po otrzymaniu pozytywnej decyzji o przyznaniu ochrony.   6 Część pierwsza. Szacowanie skali zjawiska bezdomności Aby określić liczbę uchodźców doświadczających bezdachowości lub bezmieszkaniowości, zwróciliśmy się z pisemną, a następnie telefoniczną prośbą o udostępnienie danych dotyczących bezdomnych uchodźców do Urzędu do Spraw Cudzoziemców oraz do przedstawicieli schronisk, noclegowni, ośrodków interwencji kryzysowej lub innych instytucji świadczących pomoc lub zapewniających schronienie osobom bezdomnym na terenie aglomeracji warszawskiej, Białegostoku, Łomży i Lublina8. Metoda ta okazała się nieskuteczna, gdyż większość tych ośrodków nie prowadzi statystyk uwzględniających obywatelstwo i status prawny osób korzystających z pomocy. Często także otrzymane dane były nieprecyzyjne lub niekompletne. Na podstawie zgromadzonych informacji, na koniec września 2010 roku, najwięcej osób bezdomnych (a w zasadzie bezmieszkaniowych) udało nam się zlokalizować w Warszawie – około stu osób. Ponadto pięćdziesiąt dwie osoby bez prawa do świadczeń (po decyzjach ostatecznych) przebywały w ośrodkach dla uchodźców9 (w Lininie – dwadzieścia dziewięć osób, w Czerwonym Borze – dwanaście osób, w Łukowie – cztery osoby, w Bytomiu – siedem osób10). Nie udało nam się dotrzeć do żadnych twardych danych na temat liczby osób bezdomnych przebywających w noclegowniach, schroniskach lub innych ośrodkach na terenie Lublina i Białegostoku. Biorąc pod uwagę brak precyzyjnych informacji o liczbie uchodźców doświadczających bezdachowości lub bezmieszkaniowości na koniec września 2010 roku, a także dokładnej liczby uchodźców przebywających na obszarze wybranych województw, w celu określenia skali bezdomności uchodźców w Polsce postanowiliśmy posłużyć się szacunkami eksperckimi. Według przedstawicieli miejskich ośrodków pomocy społecznej oraz centrów pomocy rodzinie, z którymi rozmawialiśmy, proporcja uchodźców doświadczających bezdomności wśród wszystkich uchodźców wynosi od 20 do 30% (skrajnej bezdomności – bezdachowości – ok. 10%). Pytanie o skalę bezdomności poprzedzone było prezentacją typologii ETHOS, co daje podstawy sądzić, że oceniający posługiwali się podobną definicją operacyjną.                                                              8 Pełna lista instytucji, z którymi się skontaktowaliśmy, znajduje się w tabeli 3 na końcu niniejszego raportu. Województwa mazowieckie, podlaskie i lubelskie stanowią największe skupiska uchodźców w Polsce, dlatego zarówno w pierwszej, jak i w drugiej części badania skoncentrowano się na zbieraniu danych właśnie w tych regionach. 9 W sensie dosłownym nie ma ośrodków dla uchodźców, są jedynie ośrodki dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Termin „ośrodek dla uchodźców” jest jednak w powszechnym użyciu, dlatego w posługujemy się nim w niniejszym raporcie, mając przy tym świadomość, że jest to skrót pełnej nazwy tej instytucji. 10 Dane Urzędu do Spraw Cudzoziemców za drugi kwartał 2010 roku.   7 Ponadto szacowana proporcja nie odbiega od tej, jaka wynika z danych dotyczących rodzaju sytuacji mieszkaniowej uchodźców i osób z ochroną uzupełniającą uczestniczących w Indywidualnych Programach Integracji na terenie Warszawy w 2009 roku (por. tabela 4). Ze względu na dużą mobilność uchodźców, za podstawę wstępnego określenia ich liczby przyjęliśmy nie ogólną liczbę pozytywnych decyzji o nadaniu statusu lub innej formy ochrony, ale liczbę uchodźców, którzy posiadają ważne karty pobytu11. Karta pobytu musi być systematycznie odnawiana, dlatego założyliśmy, że statystyka dotycząca kart pobytu w miarę adekwatnie oddaje liczbę uchodźców przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (mimo istnienia przypadków uchodźców, którzy nie przebywają na terytorium Polski i przyjeżdżają wyłącznie w celu odnowienia karty)12. Na koniec drugiego kwartału 2010 roku ważną kartę pobytu miało 7073 uchodźców (tabela 2). Przyjmujemy zatem, że liczba uchodźców doświadczających bezdachowości lub bezmieszkaniowości w Polsce wynosi obecnie 1400–2120 osób13. Część druga. Szacowanie skali zagrożenia wykluczeniem mieszkaniowym oraz analiza przyczyn i skutków zjawiska Chcąc oszacować liczbę uchodźców zagrożonych bezdomnością oraz zebrać informacje dotyczące przyczyn, konsekwencji i przeszkód w wychodzeniu z bezdomności uchodźców, przeprowadziliśmy trzynaście wywiadów pogłębionych z osobami bezpośrednio zaangażowanymi w pomoc uchodźcom (key informants). Respondentami w badaniu byli kierownicy ośrodków dla uchodźców (N = 2), przedstawiciele Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie (N = 3), pracownicy socjalni Ośrodków Pomocy Społecznej (N = 2) oraz reprezentanci fundacji lub organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą uchodźcom i osobom bezdomnym (N = 6), działających na terenie województwa mazowieckiego, podlaskiego i lubelskiego.                                                              11 Ibidem. Karta pobytu wydana w przypadku nadania statusu uchodźcy jest ważna trzy lata, w sytuacji korzystania z ochrony uzupełniającej – dwa lata, a w przypadku udzielenia zgody na pobyt tolerowany – rok. 13 Problemy z podaniem dokładnej liczby bezdomnych nie są charakterystyczne wyłącznie dla populacji uchodźców. Szacunki dotyczące ogólnej liczby bezdomnych w Polsce wahają się pomiędzy 30 a 300 tys. osób. Por. P. Olech, Charakterystyka sytuacji Polski w kontekście badania bezdomności, www.pfwb.org.pl/wpcontent/uploads/.../Charakterystyka-Polski.ppt [dostęp 30 paździenika 2010 roku]. 12   8 Główne wnioski 1. Wszyscy uchodźcy są narażeni na wykluczenie mieszkaniowe lub bezdomność, a wielu z nich jej doświadcza Typowa historia mieszkaniowa uchodźcy od momentu przyjazdu do Polski wygląda następująco: do czasu uzyskania decyzji osoba, która ubiega się o ochronę międzynarodową, mieszka w ośrodku dla uchodźców (przebywanie w ośrodku z definicji oznacza pozostawanie w stanie bezdomności) lub – jeśli występują określone okoliczności, na przykład zdrowotne, związane z kwestią ochrony porządku publicznego lub konkretnej osoby oczekującej na decyzję, czy też wynikające z potrzeby przygotowania do funkcjonowania w Polsce po uzyskaniu statusu – mieszka samodzielnie poza ośrodkiem. Otrzymuje ona wówczas pomoc finansową w wysokości: 25 złotych dziennie dla osoby samotnej, 20 złotych na osobę dziennie dla rodziny dwuosobowej, 15 złotych na osobę dziennie dla rodziny trzyosobowej i 12,5 złotego na osobę dziennie dla rodziny czteroosobowej lub większej14. Obecnie, według danych Urzędu do Spraw Cudzoziemców, w ośrodkach przebywają 2074 osoby, a 1712 osób oczekuje na decyzję poza ośrodkiem. Biorąc pod uwagę wysokość świadczeń dla osób nieprzebywających w ośrodku, można przypuszczać, że – o ile nie mają one dodatkowych dochodów z nielegalnego zatrudnienia lub innego źródła – przynajmniej część z nich zamieszkuje w warunkach substandardowych, czyli pozostaje w sytuacji wykluczenia mieszkaniowego. W trakcie oczekiwania na decyzję o nadanie statusu uchodźcy lub przyznanie innej formy ochrony międzynarodowej migranci przez pierwszych sześć miesięcy nie mogą podejmować żadnej pracy – w opinii ekspertów jest to jeden z czynników prowadzących do odzwyczajania się uchodźców od samodzielnego funkcjonowania i uzależniania się od pomocy socjalnej. Po otrzymaniu decyzji pozytywnej osoby ze statusem uchodźcy lub ochroną uzupełniającą mogą przebywać w ośrodku jeszcze przez dwa miesiące. W tym czasie większość z nich ubiega się o uczestnictwo w Indywidualnym Programie Integracji, a w przypadku zawarcia kontraktu z Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie przez rok trwania programu otrzymuje                                                              14 Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 maja 2009 roku w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy (Dz.U. z 2009 r., Nr 80, poz. 674), osobom starającym się o nadanie statusu uchodźcy przysługuje dodatkowo jednorazowa pomoc pieniężna na zakup odzieży i obuwia (140 złotych) oraz comiesięczna pomoc pieniężna (20 złotych) na zakup środków higieny osobistej.   9 pomoc finansową15. Wysokość tej pomocy oraz same reguły Indywidualnego Programu Integracji pozwalają wynająć mieszkanie na wolnym rynku. Eksperci zwracają uwagę, że już wtedy uchodźcy mają problem z wynajęciem lokalu i potrzebują wsparcia. Bardzo często nie wiedzą bowiem, ani jak szukać mieszkania, ani na co zwrócić uwagę podpisując umowę najmu. Dodatkowo w przeważającej większości nie znają języka polskiego, co sprawia, że mają trudności w porozumieniu się z potencjalnym wynajmującym (który zazwyczaj niechętnie wynajmuje mieszkanie uchodźcom, o czym szerzej będzie jeszcze mowa). Największe zagrożenie bezdomnością pojawia się w momencie zakończenia programu integracyjnego: „I cóż się dzieje, jak się ta pomoc integracyjna kończy? Zaczyna się tak naprawdę tragedia! [...] regułą to jest mniej więcej to, że osoby te kierowane są do Ośrodków Pomocy Społecznej” [E2]. W zgodnej opinii ekspertów, Indywidualne Programy Integracji nie spełniają swojej funkcji. Przez rok trwania programu uchodźcy nie są w stanie nauczyć się języka polskiego ani nabyć umiejętności zawodowych i kompetencji społeczno-kulturowych, jakie są niezbędne do podjęcia pracy oraz samodzielnego funkcjonowania w polskim społeczeństwie. Z chwilą zakończenia programu migranci tracą także prawo do świadczeń finansowych przyznanych w jego ramach, a brak zatrudnienia sprawia, że nie stać ich na pozostanie w wynajętym lokalu. Zwracają się wówczas o pomoc do Ośrodków Pomocy Społecznej i organizacji pozarządowych, usiłują wrócić do ośrodka dla uchodźców, w którym mieszkali przed przystąpieniem do Indywidualnego Programu Integracji, lub szukają wsparcia u innych uchodźców. Na pytanie o to, co się zazwyczaj dzieje z osobami, które zakończyły uczestnictwo w programie integracyjnym i musiały opuścić dotychczas zajmowany lokal, a nie przebywają w ośrodkach zbiorowego zamieszkania, eksperci podają trzy odpowiedzi: „mieszkają na kupie”, wyjeżdżają dalej na Zachód, wracają do kraju pochodzenia (ten casus dotyczy szczególnie uchodźców z Kaukazu). „Mieszkanie na kupie” oznacza zamieszkiwanie całymi rodzinami w jednym pokoju, często w lokalu dzielonym z inną rodziną uchodźczą, w warunkach niespełniających podstawowych wymagań sanitarnych. Tym, którzy zwrócili się o pomoc do Ośrodków Pomocy Społecznej lub organizacji pozarządowych, oferuje się pomoc w znalezieniu tymczasowego schronienia w ośrodkach dla bezdomnych, a w wypadku kobiet z dziećmi – w                                                              15 Jak wcześniej wspomniano, osoby, które uzyskały zgodę na pobyt tolerowany, nie mają prawa do uczestnictwa w Indywidualnym Programie Integracji, mogą się jednak ubiegać o pomoc socjalną. Eksperci są zgodni, że zagrożenie bezdomnością wśród migrantów z pobytem tolerowanym jest jeszcze wyższe niż wśród uchodźców.   10 ośrodkach interwencji kryzysowej16 i domach samotnej matki. Jak podkreślali respondenci, istnieje duża grupa osób, które latami krążą między takimi ośrodkami. 2. Bezdomność uchodźców ma charakter długotrwały, a wyjazd na Zachód jest konsekwencją, nie zaś przyczyną bezdomności W opinii ekspertów, w przypadku uchodźców trudno mówić o epizodach bezdomności: „One się pogłębiają w ogóle, potwornie. Nie ma epizodów. Co to są w ogóle epizody? Co to znaczy <>?!” [E3]. Bezdomność uchodźców jest długoletnia i długoterminowa. Większość osób, które są klientami pomocy społecznej, pozostaje nimi przez kilka lat. Najdłużej w bezdomności pozostają samotne matki z małymi dziećmi – nie mogą one podjąć pracy dopóty, dopóki dzieci nie pójdą do szkoły. Do tego czasu przenoszą się zazwyczaj z ośrodka do ośrodka. Respondenci zwrócili także uwagę, że po kilku latach uchodźcy nie tyle wychodzą z bezdomności w Polsce (takie sytuacje są rzadkie), ile z Polski wyjeżdżają. Zasługuje to na szczególną uwagę – w badaniach nad bezdomnością uchodźców na Węgrzech wyjazd z kraju przyjmującego, którego konsekwencją była utrata praw do części świadczeń integracyjnych, okazał się główną przyczyną bezdomności17. Wśród uchodźców, którym przyznano status w Polsce i którzy doświadczają bezdomności, decyzja o wyjeździe z Polski stanowi jej konsekwencję. 3. Szczególnie narażone na bezdomność są rodziny wielodzietne i samotne matki Rozmówcy podkreślali, że wszyscy uchodźcy doświadczają wykluczenia mieszkaniowego i są narażeni na bezdomność. Wskazali jednak grupy, które są szczególnie zagrożone tym zjawiskiem. W opinii ekspertów, są to rodziny wielodzietne i samotne matki.                                                              16 Ośrodki interwencji kryzysowej przyjmują w zasadzie wyłącznie ofiary przemocy domowej. Samo znalezienie się w sytuacji bezdomności lub zagrożenia bezdomnością nie jest wystarczającą przesłanką do uzyskania schronienia w ośrodku. W danym ośrodku kobieta może przebywać trzy miesiące, a w wyjątkowych wypadkach – sześć miesięcy. Stąd też duża migracja kobiet między ośrodkami, a także sytuacje, że kobiety-uchodźcy „nawzajem się – że tak powiem – szkoliły, co tu zrobić, żeby się dostać do takiej czy innej placówki. No to już takich szczegółów nie będę mówiła, bo były drastyczne wręcz: jak tu się stłuc albo dać sygnał dla przyjmujących, że osoba na przykład doznaje przemocy” [E2]. 17 Jeśli procedura uchodźcza została rozpoczęta w danym kraju Unii Europejskiej, to prawo wspólnotowe wyraźnie stanowi, że osoba oczekująca musi czekać na rozpatrzenie wniosku w kraju, w którym go złożyła. W trakcie postępowania o przyznanie statusu osoba taka nie ma prawa podróżować. Osoby, które otrzymały pozytywną decyzję, mogą podróżować w strefie Schengen jako turyści, ale nie mogą przebywać w innych krajach Unii Europejskiej dłużej niż dziewięćdziesiąt dni ani podejmować tam pracy bez stosownych zezwoleń pod groźbą deportacji do kraju, w którym została przyznana ochrona (na podstawie danych biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców w Budapeszcie, www.unhcr-budapest.org).   11 Największe szanse uniknięcia bezdomności mają samotni mężczyźni – łatwiej im, według respondentów, znaleźć nawet dorywczą (nielegalną) pracę, która w połączeniu z pomocą socjalną zapewnia wystarczające środki na wynajęcie samodzielnego pokoju lub pokoju dzielonego z innymi mężczyznami. Obserwacje te – wskazujące na wielkość rodziny, samotne macierzyństwo i brak odpowiednich mieszkań dla rodzin wielodzietnych jako czynniki szczególnie zwiększające ryzyko bezdomności – nie różnią się od obserwacji na temat tychże czynników w innych krajach18. 4. Brak lokali komunalnych i socjalnych, niewydolność ekonomiczna uchodźców oraz niechęć do wynajmowania mieszkań cudzoziemcom są głównymi przyczynami popadania w bezdomność i pozostawania w bezdomności Dla wszystkich imigrantów znalezienie i utrzymanie odpowiedniego mieszkania jest pierwszym krokiem na drodze do pełnej integracji. Jak jednak podkreślali rozmówcy, w przypadku migrantów przymusowych znalezienie odpowiedniego lokum jest bardzo trudne ze względu na trzy czynniki: ograniczoną liczbę mieszkań socjalnych i komunalnych (w tym mieszkań odpowiednich dla rodzin wielodzietnych), niewydolność ekonomiczną uchodźców, a także uprzedzenia wynajmujących. Wskazując jako przyczynę niewystarczającą liczbę mieszkań komunalnych (w tym socjalnych), większość respondentów zwracała uwagę, że jest to instytucjonalna przyczyna i bariera w wychodzeniu z bezdomności nie tylko uchodźczej, ale także polskiej. Podkreślano jednak, że początkowa sytuacja polskich i cudzoziemskich bezdomnych jest odmienna: „Polacy na wejściu są w lokalu, później coś się zadziewa w ich życiu – czy alkohol, czy choroba – i tracą ten lokal. Czyli tracą. A nasi cudzoziemcy są na wejściu z tym problemem. Oni nie wychodzą z poziomu «mam i tracę», ale wychodzą z poziomu «nie mam i nie jestem w stanie uzyskać». Bo o to chodzi. Bo tak, jak mówiłyśmy, jest pięć mieszkań rocznie, plus teraz łaskawie są od tego roku wpisywani na listę. I więcej nic” [E1]. Uchodźcy zatem już na starcie są w gorszej sytuacji – zdaniem ekspertów, nie tyle popadają oni w bezdomność, ile rozpoczynają nowe życie od stanu bezdomności, z której nie mogą wyjść właśnie ze względu na brak zinstytucjonalizowanej pomocy mieszkaniowej, obejmującej wszystkie osoby z przyznaną ochroną międzynarodową lub pobytem tolerowanym. W Warszawie                                                              18  D. Hiebert, S. D’Addario, K. Sherrell, The Profile of Absolute and Relative Homelessness Among Immigrants, Refugees, and Refugee Claimants in the GVRD, MOSAIC, Vancouver 2005.    12 istnieje co prawda pula mieszkań przeznaczonych dla uchodźców i przyznawanych w ramach konkursu (pięć mieszkań rocznie), ale przez długi czas (na mocy niepisanej umowy) utrudniano uchodźcom wpisywanie się na listy osób oczekujących na przydział mieszkania komunalnego z ogólnej puli zasobów mieszkaniowych miasta i dopiero od 2010 roku (po interwencjach organizacji pozarządowych i międzynarodowych) praktyka ta się zmieniła (lub raczej zmienia i to – jak wskazują doświadczenia ekspertów z organizacji pozarządowych – bardzo wolno). W Lublinie osoby ze statusem uchodźcy są traktowane preferencyjnie przy rozdziale mieszkań z zasobów komunalnych (od ponad roku na decyzję radnych czeka projekt uchwały o preferencyjnym traktowaniu osób z ochroną uzupełniającą), ale „zasób miasta jest mały, a bardzo dużo osób czeka na mieszkania komunalne” [E10]. Inne gminy i powiaty nie mają specjalnie wydzielonego zasobu mieszkań dla uchodźców ani uchwał o ich preferencyjnym traktowaniu, dodatkowo zaś wymagają od osób starających się o wpisanie na listę oczekujących dowodu zamieszkiwania na terenie gminy lub powiatu przez określony czas (na przykład w Białymstoku okres ten wynosi 5 lat19). Ponieważ na liście mieszkańców oczekujących na lokal komunalny lub socjalny w miastach, w których przebywają uchodźcy, znajduje się zazwyczaj kilka tysięcy osób, oczekiwanie na przydział trwa latami (według szacunków ekspertów, przeciętnie od pięciu do siedmiu lat). Niewydolność ekonomiczna uchodźców w kontekście bezdomności jest rozumiana jako niezdolność do osiągnięcia dochodów wystarczających na wynajęcie i utrzymanie odpowiedniego mieszkania. Jest ona uwarunkowana kilkoma zmiennymi. Po pierwsze, uchodźcy mają trudności ze zdobyciem i z utrzymaniem pracy ze względu na słabą znajomość języka polskiego. Po drugie, bardzo często nie mają oni kwalifikacji i umiejętności pożądanych na polskim rynku pracy, a co się z tym wiąże – są skazani na niskopłatną pracę robotnika niewykwalifikowanego – „kobiety sprzątają, mężczyźni najczęściej [idą na] na budowę na pomocnika, gdzieś tam na jakiegoś wyspecjalizowanego pracownika ewentualnie”20 [E4]. Po trzecie, nawet jeśli uchodźcy posiadają wykształcenie lub umiejętności poszukiwane na rynku,                                                              19 Uchwała NR XIX/199/07 Rady Miejskiej Bisłegostoku z 26. listopada 2007 r w sprawie zasad wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu Gminy Białystok, http://bip.um.bialystok.pl/index.php?event=informacja&id=17033 [dostęp 30 października 2010]. 20 Obserwacje ekspertów dotyczące niedopasowania kwalifikacji i umiejętności zawodowych uchodźców potwierdzają wyniki audytu umiejętności i wykształcenia osób ubiegających się o status uchodźcy, przeprowadzone w 2007 roku przez Międzynarodową Organizację do spraw Migracji (International Organization for Migration, IOM). Por. I. Koryś, Audyt umiejętności osób ubiegających się o status uchodźcy, Międzynarodowa Organizacja do spraw Migracji, Warszawa 2007.   13 warunek nostryfikowania dyplomów i certyfikatów powoduje, że albo nie są one uznawane, albo są niżej wyceniane przez pracodawców. Po czwarte, polscy pracodawcy nie chcą zatrudniać uchodźców (wynika to zarówno z nieznajomości prawa dotyczącego zatrudniania osób ze statusem uchodźcy i z uprzedzeń, jak i z wcześniejszych negatywnych doświadczeń związanych z zatrudnianiem cudzoziemców). Ponadto, w przypadku rodzin wielodzietnych, podjęcie pracy przez oboje rodziców jest często niemożliwe, a zarobki jednej osoby rzadko wystarczają na opłacenie wynajętego mieszkania i utrzymanie rodziny. Samotne matki z dziećmi w wieku przedszkolnym mają duże trudności z podjęciem jakiejkolwiek pracy. Eksperci zwracali także uwagę, że w wypadku uchodźców muzułmańskich (a takich jest większość) normy religijne i kulturowe zabraniają kobietom pracować w określonych zawodach, z kolei ortodoksyjni wyznawcy islamu w ogóle nie uznają prawa kobiet do podjęcia pracy. Trzecim czynnikiem stanowiącym przeszkodę w wynajęciu lokalu przez uchodźców są uprzedzenia i dyskryminacja ze strony właścicieli mieszkań, którzy szczególnie nie lubią rodzin wielodzietnych („Ludzie mówią: ja wolę nie cudzoziemca, wolę studenta, wolę biznesmena cudzoziemca, ale nie cudzoziemca z dziećmi. Więc jeśli chodzi o nasze społeczne podejście jako mieszkańców środowiska lokalnego, to dyskryminację się uprawia” [E3]) oraz uchodźców z Czeczenii („I większość ludzi, jak słyszy hasło «Czeczeniec», to od razu odkładają telefon. A jak już staram się mówić, że to są obywatele Federacji Rosyjskiej, oni wtedy mówią: «Czeczenia?». Ja mówię no tak, to [słyszę:] «Nie, dziękuję»” [E4]). Niechęć wobec uchodźców powoduje, że właściciele mieszkań odmawiają im wynajmu albo podnoszą stawkę miesięczną. Na niechęć właścicieli lokali wobec uchodźców wpływają nie tylko stereotypy etniczno-rasowe (na przykład Czeczen kojarzy się z terrorystą), ale także wcześniejsze negatywne doświadczenia związane z wynajmowaniem mieszkania cudzoziemcom. Respondenci przyznawali, że część winy za nieprzychylny do nich stosunek ponoszą sami uchodźcy: „[...] wprowadzali się do nieźle wyposażonych mieszkań, domów, ale, niestety, jak już przyjechał właściciel, to z reguły zastawał brak cudzoziemców i brak wyposażenia – potem mieliśmy tutaj telefony, pisma, i to urząd też miał, że cudzoziemcy się wyprowadzili i, niestety, nic nie zostawili. Zostawili bardzo duże rachunki za prąd i gaz. […] Niezapłacone” [E5]. 5. Nieprzystosowanie kulturowe i nastawienie uchodźców ma wpływ na bezdomność   14 Wśród uchodźców doświadczających bezdomności znajdują się osoby pochodzące z różnych krajów. Eksperci zwracają jednak uwagę, że osoby wychowane w różnych kulturach przyjmują odmienne strategie radzenia sobie z sytuacją uchodźczą i bezdomnością. Według naszych rozmówców, uchodźcy z krajów afrykańskich, Białorusi oraz Dalekiego Wschodu lepiej sobie radzą w polskiej rzeczywistości, co może być z jednej strony spowodowane tym, że zazwyczaj nie mają oni wielodzietnych rodzin, z drugiej zaś strony – kwestiami kulturowymi i motywacyjnymi. W wypadku uchodźców z krajów afrykańskich zauważono, że dominuje w nich „przekonanie takie, że nie ma gdzie wracać” [E6], co wpływa na ich motywację i determinację w działaniach podejmowanych na rzecz wyjścia z bezdomności21. Najgorzej – w opinii respondentów – radzą sobie uchodźcy pochodzący z Kaukazu. Rozmówcy tłumaczyli to mieszanką doświadczeń związanych z wychowaniem w Związku Radzieckim oraz z życiem w kulturze klanowej. Doświadczenia wyniesione z pobytu w warunkach dawnej republiki sowieckiej sprawiają, że w wielu przypadkach uchodźcy nie zdają sobie sprawy z prostych zasad gospodarki rynkowej, na przykład z tego, że za zużyty prąd i wykorzystaną wodę trzeba płacić, a do pracy należy stawiać się o czasie. Przyzwyczajenie do tego, że praca i miejsce zamieszkania są przez państwo gwarantowane, sprawia, że dużo szybciej uzależniają się od pomocy społecznej (syndrom wyuczonej bezradności i uzależnienie od pomocy społecznej potęguje – według ekspertów – wieloletni niekiedy pobyt w ośrodkach dla uchodźców, o czym będzie jeszcze mowa). Dodatkowo wpływa na nierealistyczne oczekiwania wobec systemu socjalnego kraju przyjmującego oraz niezrozumienie praw i przywilejów przysługujących uchodźcom: „[...] to jest też takie ciekawe podejście [...] w nastawieniu tych osób. Jakby wszyscy z tego byłego Związku Radzieckiego, oni oczekują, że państwo im da to mieszkanie, i jakby czasami są przez to mniej zaradni, podczas gdy właśnie Afrykańczyk czy osoba z Azji, ale z dalszej Azji, nie ma takich oczekiwań, bo w swoim kraju też by tego nie dostała albo by przynajmniej jej nie mówiono, że ma takie prawo” [E9]. Kultura klanowa – pomimo tego, że sam klan stanowi niekiedy jedyny kapitał społeczny uchodźcy – potęguje niski poziom poczucia sprawczości i odpowiedzialności za własny los, „bo u siebie w kraju jak się żyło, tak się żyło, ale wujek, ciotka, siostra nie pozwolą z głodu umrzeć, czy sąsiad. A tu brak ciotki, wujka, sąsiada” [E7].                                                              21 Biorąc pod uwagę wyniki różnych badań nad integracją uchodźców, można przypuszczać, że w wypadku uchodźców z Afryki dużą rolę odgrywa także znajomość języka angielskiego lub języka francuskiego, która ułatwia znalezienie pracy, a co za tym idzie – możliwość wynajęcia mieszkania (por. Przystanek Polska, op. cit.).   15 6. Konsekwencjami bezdomności są przemoc, agresja i uzależnienia (w tym od pomocy socjalnej) – najbardziej cierpią dzieci Osoby, z którymi przeprowadzono rozmowy, podkreślały negatywny wpływ bezdomności na różne sfery życia uchodźców: „Negatywne skutki dla rodzin? Pogłębianie się bezradności i alkoholizmu, dalsze bezrobocie, narkomania, przestępczość – wszystko” [E8]. Sytuacja bezdomności, przebywanie w miejscach zbiorowego zakwaterowania lub w przeludnionych mieszkaniach wpływa na poziom agresji i występowanie aktów przemocy wśród uchodźców. Agresja ta jest najczęściej wymierzona w kobiety i dzieci. Zaobserwowano także przypadki agresji i przestępczości wśród dzieci i młodzieży. Długotrwała bezdomność odbija się również na stanie emocjonalno-zdrowotnym migrantów (depresja i inne zaburzenia psychosomatyczne) oraz relacjach między członkami rodziny (rozpad więzi i brak dbałości o dzieci). Depresja i apatia wpływają na coraz większe uzależnianie się od pomocy społecznej oraz brak postępów w integracji ekonomicznej i kulturowej. Respondenci zwracali szczególną uwagę na konsekwencje bezdomności dla dzieci uchodźców. Po pierwsze, kłopoty rodziców sprawiają, że nie przywiązują oni szczególnej uwagi do dzieci, które są często pozostawione bez opieki. Po drugie, częsta zmiana miejsca pobytu powoduje konieczność zmiany szkoły. Zdarza się także, że dzieci w ogóle przestają chodzić do szkoły. Nikt zatem nie monitoruje ich postępów w edukacji i socjalizacji, co może zaowocować odtworzeniem bezdomności w kolejnym pokoleniu. Część trzecia. Analiza doświadczeń migrantów przymusowych dotkniętych bezdomnością W trzeciej części badania przeprowadzono siedem indywidualnych wywiadów pogłębionych z uchodźcami dotkniętymi bezdachowością lub bezmieszkaniowością oraz cztery wywiady z rodzinami żyjącymi w warunkach substandardowych (wykluczonymi mieszkaniowo). Wszystkie osoby, z którymi rozmawiano, pochodziły z Czeczenii. Wśród siedmiu respondentów, z którymi zrealizowano wywiady indywidualne, jeden może być określony mianem bezdachowca (mieszka na ulicy), dwóch należy do grupy bezmieszkaniowców, a jedna osoba była w trakcie przechodzenia ze stanu wykluczenia mieszkaniowego (niepewne warunki najmu) do bezmieszkaniowości (przeprowadzała się do domu samotnej matki z mieszkania, na którego wynajem nie było jej dłużej stać). Sytuacja trzech kolejnych osób to życie w niepewnym (zagrożenie wysiedleniem, tymczasowe warunki najmu, przemoc domowa) lub nieadekwatnym (substandardowym) mieszkaniu. Pozostałe cztery rozmowy przeprowadzono w domu   16 (nazywanym dalej „domem czeczeńskim”), stanowiącym przykład zarówno niepewnego mieszkania, jak i mieszkania nieadekwatnego, w którym warunki zamieszkania są substandardowe: wilgoć i grzyb, brak prądu, brak sanitariatów, przeludnienie. Główne wnioski 1. Opinie ekspertów na temat głównych przyczyn, konsekwencji i czasu trwania bezdomności wśród migrantów przymusowych są spójne z doświadczeniami uchodźców 1a. Bezdomność uchodźców ma charakter długotrwały Problem bezdomności nie jest dla uchodźców (przynajmniej tych pochodzących z Czeczenii) problemem przejściowym, kończącym się po pierwszych dwóch latach pobytu w Polsce, które zazwyczaj są uważane za najtrudniejsze22. Z siedmiu respondentów, z którymi przeprowadzono wywiady indywidualne, tylko jeden stosunkowo niedawno (półtora roku temu) przyjechał do Polski, pozostali zaś przebywają w Polsce powyżej trzech lat. W sytuacji najtrudniejszej – bezmieszkaniowości i bezdachowości – znajdowały się w czasie trwania badania trzy osoby, które zamieszkują w Polsce najdłużej, odpowiednio sześć, siedem i pięć lat. Dwie z tych osób należą do kategorii migrantów, którzy kilka razy starali się o ochronę międzynarodową, a w trakcie trwania procedury mieszkali w ośrodku dla uchodźców. Obserwacja ta jest spójna z tezą ekspertów, że długotrwałe przebywanie w ośrodku nie sprzyja integracji uchodźców. Osoby te dopiero dwa lata temu przystąpiły do Indywidualnego Programu Integracji, a po jego zakończeniu doświadczyły bezdomności. 1b. Udział w Indywidualnym Programi Integracji nie redukuje zagrożenia bezdomnością Z siedmiu respondentów, z którymi przeprowadzono wywiady, trzech miało status uchodźcy, a czterech ochronę uzupełniającą. Pięciu respondentów wzięło udział w Indywidualnym Programie Integracji. Wszyscy uchodźcy, którzy przystąpili do programu, zgodnie twierdzili, że trwa on stanowczo za krótko. Przyznawali, że prawie do samego końca nie byli świadomi, jak szybko program się kończy, i że trzeba jak najintensywniej korzystać ze wszystkich możliwości, jakie są oferowane w jego ramach. Koniec programu oznaczał w ich przypadku paniczne i bezskuteczne próby załatwienia najważniejszych spraw bytowych. Dopiero zakończenie Indywidualnego Programu Integracji uzmysłowiło im, że jest to koniec możliwości                                                              22   M. Pawlak, N. Ryabińska, Dlaczego uchodźcy „nie chcą” integrować się w Polsce?, op. cit. 17 korzystania z pomocy pracowników socjalnych Wojewódzkich lub Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie, uczęszczania na lekcje języka polskiego i kursy zawodowe. Jednocześnie po wstrzymaniu wypłacania świadczeń pieniężnych dramatycznie pogorszyła się ich sytuacja finansowa. Jak twierdzą uchodźcy, pieniądze, które otrzymywali podczas udziału w Indywidualnym Programie Integracji, prawie w całości były przeznaczane na opłacenie mieszkania. Po zakończeniu programu nastąpiła sytuacja kryzysowa, która doprowadziła do bezdomności. Jedna z respondentek ujęła stan po ukończeniu Indywidualnego Programu Integracji następująco: „Sytuacja uchodźców wygląda w ten sposób, że skończył ci się program, i koniec” [R6]. W opinii uchodźców, program integracyjny nie spełnia swojej funkcji (warto odnotować, że respondenci nie potrafili odpowiedzieć na pytanie, co dla nich oznacza integracja), nie pozwala w wystarczającym stopniu nauczyć się języka polskiego oraz zapoznać się z kulturą, obyczajami i regułami życia w Polsce (łącznie z tymi, które dotyczą kwestii mieszkaniowych). Beneficjent Indywidualnego Programu Integracji, który był naszym rozmówcą, opowiadając o swoich trudnościach z rozwiązaniem problemu mieszkaniowego, stwierdził, że aby poradzić sobie z tym problemem, potrzebowałby, „żeby trochę mnie nauczyli kultury, [tego, jak] rozmawiać, jak się odnosić do Polaków” [R4]. 1c. Najbardziej zagrożone bezdomnością są rodziny wielodzietne i samotne matki Pięcioro z siedmiu respondentów ma dzieci (tylko jeden z nich ma dwójkę, reszta – troje i więcej), a jeden – i dzieci, i wnuki. W wywiadach z tymi rozmówcami przewijał się wątek trudności z wynajmowaniem mieszkania właśnie z powodu dzieci – właściciele bardzo niechętnie wynajmują mieszkania osobom z dziećmi, zwłaszcza jeśli tych dzieci jest dużo. W rodzinach respondentów, ze względu na obowiązki opiekuńcze, pracuje (lub pracował) tylko jeden z rodziców, co wpływa na trudności z opłacaniem czynszu za mieszkanie (wspomniana już wcześniej niewydolność ekonomiczna). W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się samotne matki. Z trojga respondentów bezmieszkaniowych dwie osoby to matki samotnie wychowujące odpowiednio trójkę i czwórkę dzieci. Jedna krąży od jednego schroniska do drugiego, a druga właśnie przeprowadza się z dziećmi do Domu Samotnej Matki, ponieważ nie stać jej na dalsze opłacanie wynajmowanego dotychczas mieszkania. Z rozmów z pracownikiem socjalnym, który brał udział w wywiadach   18 przeprowadzonych w „domu czeczeńskim”, wynika, że sytuacje porzucenia przez mężczyzn uchodźców żon z dziećmi nie należą do rzadkości. Sytuacja takich kobiet, jak można wnioskować z wypowiedzi opisanych wyżej respondentek, jest tym cięższa, że kobiety czeczeńskie nie są przygotowane do prowadzenia samodzielnie jakichkolwiek spraw poza domem. Nie znają one swoich praw, nie orientują się w zawiłościach formalnych, a do momentu rozstania z mężami nie uczą się języka polskiego i nie mają wiele do czynienia z realiami codziennego życia w obcym kraju. Rozstanie się z mężem jest więc dla nich (co najmniej) podwójnym wyzwaniem, muszą bowiem zacząć zajmować się także męskimi sprawami, czyli samodzielnie prowadzić rozmowy z urzędnikami i właścicielami mieszkań, ewentualnie szukać pracy, a także funkcjonować w zupełnie nieznanym sobie otoczeniu. 1d. Bezrobocie i niewydolność ekonomiczna są przyczyną bezdomności Z siedmiu respondentów uczestniczących w badaniu legalnie jest zatrudniony tylko jeden, jeden zaś pracuje „na czarno”. Pozostali uchodźcy, z którymi rozmawialiśmy, nie pracują: dwie kobiety mają małe dzieci, którymi się opiekują, jedna osoba (chociaż jej dzieci są w wieku szkolnym) nie pracuje, bo jest po operacji (wcześniej pracowała dorywczo: sprzątała albo przygotowywała w domu wyroby garmażeryjne), a dwaj mężczyźni nie mogą znaleźć pracy, jeden, być może, z powodu wieku (ma sześćdziesiąt pięć lat). Respondenci, powołując się na doświadczenie własne lub członków swoich rodzin, zgodnie twierdzą, że znalezienie pracy jest bardzo trudne. Jednocześnie tylko trzech z siedmiu rozmówców na pytanie o plany na najbliższą (od trzech do sześciu miesięcy) i bardziej odległą przyszłość wymieniło kwestie związane z pracą. Jedna z respondentek, samotna matka, ma zamiar skończyć kursy gotowania i znaleźć pracę w szkole, żeby móc przebywać blisko swojego syna, mającego problemy zdrowotne (choroba psychiczna). Jeden rozmówca, młody mężczyzna, planuje znaleźć pracę, a w przyszłości zdobyć wyższe wykształcenie. Ostatni z trójki badanych, który pracuje obecnie w warsztacie samochodowym, chce założyć własny warsztat. 1e. Niechęć właścicieli mieszkań do migrantów przymusowych i ograniczony dostęp do mieszkań komunalnych wpływają negatywnie na sytuację mieszkaniową uchodźców i utrudniają wyjście z bezdomności.   19 Właściciele, którzy decydują się na wynajęcie mieszkań uchodźcom, często żądają od nich wyższych opłat niż od Polaków, co dodatkowo zmniejsza szanse uchodźców na rozwiązanie problemu mieszkaniowego: „Bywa tak, że jeśli dowiedzą się, że jestem z Rosji, to automatycznie podnoszą cenę, parę złotych, co już przewyższa sumę, jaką mógłbym zapłacić, spokojnie pracując” [R4]. Respondenci skarżyli się także na to, że wynajmujący nie udzielają niekiedy zgody na wizyty w mieszkaniu pracownika socjalnego lub na podawanie adresu wynajmowanego lokalu w urzędach oraz odmawiają meldunku. Sytuację uchodźców pogarsza także to, że w wielu wypadkach mieszkania są im wynajmowane bez podpisania umowy, co w sytuacji zetknięcia się z nieuczciwym właścicielem czyni ich niemal bezbronnymi. Nieznajomość prawa i niepisanych reguł obowiązujących w dziedzinie najmu mieszkań sprawia, że bez pomocy ze strony pracownika socjalnego lub przedstawicieli organizacji pozarządowych uchodźcy nie są w stanie zapewnić sobie relatywnie stabilnego miejsca zamieszkania. Kilku rozmówców upatrywało przyczyn swojej bezdomności w ograniczonym dostępie do mieszkań komunalnych i wskazywało, iż uchodźców ubiegających się o takie lokale jest bardzo wielu, a pierwszeństwo mają na przykład rodziny z ciężko chorymi dziećmi. Według bezdomnych uchodźców, z którymi przeprowadzono wywiady pogłębione, jedyne rozwiązanie ich problemu mieszkaniowego, to przyznanie im lokalu komunalnego albo pomoc w opłaceniu wynajmu: „Jeżeli się daje komuś status uchodźcy, to wtedy ma się doprowadzić jego do tego, że gdzieś zamieszka, będzie miał miejsce, gdzie żyć. Albo chociażby pokój w hotelu, jeżeli jest samotny. Bo inaczej, po co dajesz mu status?”[R6]. 1f. Konsekwencją bezdomności są problemy zdrowotne i społeczne – najbardziej cierpią dzieci Osoby, które mieszkają w złych warunkach mieszkaniowych, cierpią na przewlekłe przeziębienia, alergie, ogólną słabość i złe samopoczucie. Warunki mieszkaniowe w „domu czeczeńskim” oceniono następująco: „[...] warunki straszne, jeśli chodzi o zdrowie. Małe dzieci są chore, bo cały czas przebywają w domu, starsze, które chodzą do szkoły, wyglądają lepiej”23.                                                              23 Warunki w „domu czeczeńskim” opisano jako szokujące nie tylko w zakresie wpływu na zdrowie fizyczne, ale także psychiczne – w mieszkaniach bez kuchni, które odwiedzono, w jednym pokoju o powierzchni około 15 metrów kwadratowych mieszkało od czterech do pięciu osób, a w mieszkaniach typu pokój z kuchnią – nawet siedem osób. W niektórych mieszkaniach toaleta była dostępna jedynie w korytarzu i korzystały z niej trzy rodziny. W całym budynku nie było łazienki ani prysznica. W części budynku był wyłączony prąd, a w jednym z odwiedzonych mieszkań nie było także bieżącej wody.   20 Bezdomność wpływa także negatywnie na stan psychiczny uchodźców (depresje, stany lękowe). Pięciu rozmówców otwarcie wypowiadało się o problemach z psychiką. Jedna z respondentek tak opisała stan męża, ojca trójki dzieci: „Jest nerwowy, czasami krzyczy i płacze”. Respondentka, która z trójką dzieci mieszka już w ósmym z rzędu schronisku, opisała, jak koczowanie w tych ośrodkach wpływa na stan dzieci. Jej córka (około czternastu lat) cierpi na kleptomanię, zabiera dzieciom zabawki, kradnie cudze jedzenie z lodówki w ośrodku, chodzi do szkoły specjalnej, z kolei młodszy syn (około dziewięciu lat) jest agresywny, źle reaguje na inne dzieci w ośrodku, ma orzeczenie lekarzy o kształceniu specjalnym i indywidualnych zajęciach. Oboje chodzą do psychiatry. Sama skarży się na stałą irytację, zmęczenie spowodowane tym, że musi spotykać się i przebywać z obcymi i stale zmieniającymi się ludźmi. Cierpi także na bezsenność. Inny respondent przyznaje, że ma koszmary („Zapomniałem, kiedy ostatnio widział piękny sen”), odczuwa irytację i paranoiczne lęki (czasami ma poczucie, że ktoś go śledzi). Wykazuje również objawy depresji, na przykład na pytanie o plany na przyszłość odpowiada: „Robiłem plany w swoim życiu, ale one nie zrealizowały się. I irytuje mnie, kiedy mi mówią: «Ty po prostu nie chcesz tego robić [wyznaczać sobie cele, planować swoje życie]. Weź się w garść, skoncentruj się!». Brałem się w garść, koncentrowałem się. Ale nie wystarcza mi sił. Męczę się moralnie, brak mi sił” [R5]. Inna respondentka, z którą wywiad przeprowadzono w dniu, kiedy miała przenosić się z czwórką dzieci do domu samotnej matki, była w widocznie złym stanie – płakała, twierdziła ciągle, że ma jechać do „przeklętego miejsca”, była załamana. Wcześniej wyniosła złe doświadczenie z tego ośrodka (poprzednio krótko tam mieszkała, po czym uciekła). Z jej wypowiedzi można wnioskować, że ze względu na bariery kulturowe miała problemy z nawiązaniem relacji z innymi mieszkańcami oraz z kierownictwem domu. O stanach depresyjnych uchodźców można także wnioskować na podstawie odpowiedzi na pytania o to, kiedy po raz ostatni czuli się szczęśliwi i jakie mają plany na przyszłość. Pierwszym pytaniem respondenci byli wyraźnie zaskoczeni, długo zastanawiali się nad odpowiedzią, a następnie nawiązywali do wydarzeń sprzed lat. Na drugie pytanie uchodźcy podawali niekonkretne odpowiedzi, ograniczali się do najbliższych trzech, sześciu miesięcy lub wprost stwierdzali, że planowanie nie ma sensu, bo nic z tych planów i tak nie wynika.   21 2. Bariery kulturowe, niechęć i uprzedzenia, które istnieją zarówno po stronie społeczeństwa przyjmującego, jak i uchodźców, blokują proces integracji (w tym integracji mieszkaniowej) Z rozmów z obiema grupami respondentów (uchodźcami i ekspertami) wynika, że przejawy niechęci spotykają przybyszów nie tylko ze strony osób wynajmujących mieszkania, ale także pracowników socjalnych i pracodawców. Sposób komentowania przez uchodźców stosunku Polaków wobec migrantów przymusowych z Czeczenii pozwala sformułować wniosek, że czują się oni stygmatyzowani, co prowadzi do aktywizacji tożsamości „obcego” i postrzegania rzeczywistości społecznej przez pryzmat narodowości: my (Czeczeni) versus oni (Polacy). Taki odbiór świata społecznego powoduje wyolbrzymianie różnic (w tym kulturowych i osobowościowych) między poszczególnymi grupami (tu Polakami i Czeczenami) przy jednoczesnym przecenianiu podobieństw osób będących członkami odmiennej grupy („wszyscy Polacy”, „oni”)24. Uchodźcy nie tylko oceniali stosunek Polaków do nich jako negatywny, ale także używali przy tym słów o dużym ładunku emocjonalnym, świadczących o kumulacji negatywnych odczuć, na przykład: „Patrzą po chamsku, rozmawiają, osądzają w rodzaju: «Po co oni tutaj przyjechali, pozjeżdżali się» i takie” [R4] albo: „Można usłyszeć: «Przed Polakiem nie podnoś głowy». Jasne, że tak się mówi raczej po pijanemu, ale wie pani. I u mnie wtedy pojawia się pytanie: «A czym taki mądrala jest lepszy od faszysty?». Niczym. Najlepiej bycie w Polsce skomentuje takie przysłowie: «Miej się jak u siebie, ale nie zapominaj, że jesteś tu gościem». Powiem nawet tak: tu trzeba «zachowywać się jak w gościnie i nie zapominać, że jesteś gościem». Domu tu nie ma” [R5]. Wnioski i rekomendacje Poniższe postulaty dotyczą wyłącznie kwestii związanych ze zjawiskiem bezdomności uchodźców. Nie odnosimy się zatem do ogólnego problemu bezdomności w Polsce, przyjmujemy jednak, że nasze rekomendacje powinny się wpisywać w ogólną strategię na rzecz wychodzenia z bezdomności w kraju.                                                              24 H. Tajfel i J. C. Turner, The social identity theory of inter-group behavior, w: Psychology of Intergroup Relations, pod red: S. Worchel i L. W. Austin, str. 7-24, Chicago, 1986.   22 Należy systematycznie zwiększać liczbę osób oczekujących na decyzję o przyznaniu ochrony poza ośrodkami dla uchodźców „Przygotowanie” do bezdomności rozpoczyna się już w czasie oczekiwania na decyzję o nadaniu ochrony międzynarodowej. Długotrwałe przebywanie w ośrodku sprawia, że nawet jeśli osoby starające się o status były wcześniej zdolne do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie przyjmującym, to po tak długim czasie bierności przyzwyczajają się do życia na koszt państwa i nieponoszenia odpowiedzialności za warunki pobytowe: „Lepsze warunki czy gorsze, ale standardowe. Zapewniony dach nad głową, ciepło, woda, nie trzeba niczego oszczędzać. [...] Więc [...] korzysta ze wszystkiego za darmo: ubrania, żywność, energia elektryczna, wywóz nieczystości, czynsz i tak dalej go nie obchodzi, prawda?” [E7]. Alternatywą jest oczekiwanie na status poza ośrodkiem. Z doświadczenia innych krajów (na przykład Szwecji i Norwegii) i obserwacji osób czekających na decyzję poza ośrodkiem w Polsce można wnioskować, że uchodźcy bez „przeszłości ośrodkowej” szybciej i lepiej się integrują. Zdaniem pracowników organizacji pozarządowych wynika to z tego, że osoby takie nie mają wyniesionych z ośrodka sieci relacji z innymi uchodźcami, nie tworzą zatem silnie ugruntowanej tożsamości uchodźcy i preferencji do bycia wśród swoich. Najczęściej wynajmują oni mieszkania lub pokoje wśród Polaków, dzięki czemu szybciej uczą się języka polskiego, a w konsekwencji szybciej znajdują pracę i w krótszym czasie się usamodzielniają. Osobom oczekującym na decyzję o przyznaniu statusu poza ośrodkiem należy zwiększyć wysokość świadczeń i zapewnić pomoc w znalezieniu mieszkania „[Osoba taka] otrzymuje świadczenia na ten cel z tym, że to na jej głowie pozostaje znalezienie sobie [...] mieszkania – i wiemy, że z tym nie jest najlepiej, bo dysponuje jakimiś tam środkami, ale one nie są środkami zbyt wysokimi, [...] znalezienie mieszkania przez cudzoziemca, który jeszcze na tym pierwszym etapie po polsku, jeszcze się jakoś nie orientuje, i nie wie, jakie są realia, to jest to bardzo trudne” [E2]. Oczekujący na status uchodźcy nie mają zazwyczaj wystarczających kompetencji kulturowych, aby samodzielnie poruszać się po polskim rynku mieszkaniowym. Dlatego jest im potrzebna zinstytucjonalizowana pomoc przy poszukiwaniu pierwszego lokum. W Norwegii Integreringsog Mangfoldsdirektoratet, a w   23 Szwecji Migrationsverket25 (krajowe instytucje zajmujące się polityką migracyjną) kontaktują się w tym celu z lokalnymi władzami miejskimi lub gminnymi, które następnie udzielają w tym procesie wsparcia potencjalnemu uchodźcy. Przygotowanie szczegółowych rozwiązań, które byłyby możliwe do zastosowania w Polsce, wymaga konsultacji. Proponujemy, aby odbywały się one między Urzędem do Spraw Cudzoziemców, Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej, instytucjami samorządowymi, organizacjami pozarządowymi i agencjami pośrednictwa nieruchomości (włączenie w proces konsultacji przedstawicieli agencji nieruchomości pozwoliłoby też ustalić realistyczną minimalną kwotę niezbędną do wynajęcia lokalu spełniającego określone standardy na wolnym rynku). Potencjalni uchodźcy mogliby być (wtedy, kiedy byłoby to możliwe) kierowani do różnych regionów lub miast w kraju (wybieranych na przykład według kryterium poziomu bezrobocia). We wspomnianych wyżej krajach, czyli w Szwecji i Norwegii, uchodźca, który decyduje się na oczekiwanie na status poza ośrodkiem, może wybrać zamieszkanie z rodziną lub samodzielne poszukiwanie mieszkania w preferowanym miejscu (wtedy otrzymuje jedynie pomoc finansową), lub zdać się na pomoc państwa przyjmującego w znalezieniu bezpiecznego lokum. Wówczas jest kierowany do miejsc, które zadeklarowały nie tylko pomoc mieszkaniową, ale także wsparcie procesu integracji kulturowej i ekonomicznej uchodźcy26. Ograniczenie liczby osób oczekujących na decyzję w ośrodkach umożliwiłoby przesunięcie środków przeznaczanych na ich utrzymanie do puli przeznaczonej na pomoc osobom decydującym się na życie poza ośrodkami. Zwiększenie wysokości pomocy finansowej dla tych osób jest bowiem niezbędne, aby przynajmniej w okresie, kiedy nie mogą podjąć legalnej pracy zarobkowej, były w stanie zapewnić sobie godziwe warunki mieszkaniowe i nie były już na początku pobytu w Polsce narażone na wykluczenie mieszkaniowe. Osobom oczekującym na decyzję trzeba zapewnić program aktywizujący zawodowo Należy opracować program aktywizacji zawodowej potencjalnych uchodźców – zarówno przebywających w ośrodku, jak i poza nim. W programie powinny się znaleźć, oprócz kursów                                                              25 http://www.migrationsverket.se/info/2961_en.html; http://www.imdi.no/en/Sprak/English/Settlement/ [dostęp: 30 października 2010 roku]. 26  Przeszkodą we wdrożeniu takiego modelu może być niska deklarowana przez gminy możliwość przyjęcia i wsparcia uchodźców. Na koniec września 2009 (dane MPiPS) tylko 4 gminy zadeklarowały, że mogą przyjąć osoby ze statusem uchodźcy lub przyznaną ochroną uzupełniającą.   24 zawodowych, między innymi warsztaty z umiejętności interpersonalnych w ujęciu kulturowym (a w nich na przykład ćwiczenia z rozmów na temat wynajmu mieszkania i kwalifikacyjnych z pracodawcą), szkolenia z podstaw zarządzania budżetem domowym, a także sesje z doradcą zawodowym. Dzięki temu okres oczekiwania na status nie będzie wyłącznie biernym spędzaniem czasu. Ponadto osoby, które uzyskają pozytywną decyzję, będą lepiej przygotowane do radzenia sobie w nowym środowisku kulturowym i rynkowym. Aby ułatwić uchodźcom wejście na polski rynek pracy, powinny zostać także maksymalnie uproszczone procedury nostryfikacji certyfikatów i dyplomów. Należy wydłużyć czas trwania i zmienić formułę Indywidualnych Programów Integracji Jak już wspomniano, eksperci i uchodźcy są zgodni, że Indywidualne Programy Integracji są nieefektywne z punktu widzenia zapobiegania bezdomności migrantów przymusowych. Oprócz wymienionych wcześniej powodów, zwracano dodatkowo uwagę, że wymagania kontraktu zawartego w ramach Indywidualnego Programu Integracji niekiedy utrudniają integrację ekonomiczną uchodźców, zamiast ją ułatwiać (obowiązek uczestnictwa w lekcjach języka polskiego i odbywania regularnych spotkań z pracownikiem socjalnym często uniemożliwia podjęcie pracy na pełny etat). Samo wydłużenie czasu trwania Indywidualnego Programu Integracji bez zmiany jego formuły tylko pogłębi problem uzależnienia od pomocy socjalnej. Dlatego należy powołać zespół ekspertów, złożony z przedstawicieli instytucji zajmujących się pomocą uchodźcom i samych uchodźców, który opracuje warianty programów integracyjnych uwzględniających charakter i potrzeby różnych grup uchodźców27. Należy zwiększyć pulę mieszkań chronionych i komunalnych przeznaczonych dla uchodźców (zwłaszcza z rodzin wielodzietnych) Eksperci proszeni o podanie przykładów skutecznych rozwiązań problemu bezdomności uchodźców opisywali współpracę lubelskiego Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej i Caritasu, które prowadzą projekt specjalnych mieszkań dla migrantów przymusowych. Zasady funkcjonowania tych mieszkań (współfinansowanych z Europejskiego Funduszu na rzecz Uchodźców) są podobne jak w wypadku mieszkań chronionych – pobyt w nich jest tymczasowy i                                                              27 Postulaty zmian w formule i czasie trwania indywidualnych programów integracji są od lat formułowane przez środowiska zajmujące się problematyką integracji uchodźców – por.: Przystanek Polska, op. cit.; Ewaluacja funkcjonowania instytucji społecznego wsparcia M. St. Warszawy, op. cit.   25 wiąże się z indywidualną pracą rozwojową pod kierunkiem pracownika socjalnego. Z kolei na pytanie o to, jakie okoliczności doprowadziły do wyjścia uchodźcy z bezdomności, rozmówcy (z obydwu grup) odpowiadali: „Udało się wyjść z bezdomności tym, którzy mieszkania dostali” [E3]. Zapewnienie lokalu jest zatem kluczowe dla facylitacji procesu integracji uchodźców. Eksperci zwracają jednak uwagę, że przydział mieszkania musi być powiązany z intensywną pracą socjalną (w zakresie doradztwa psychologicznego, zawodowego i kulturowego), tak aby osoba korzystająca z pomocy była w stanie po ustalonym z góry i realistycznie oszacowanym terminie samodzielnie funkcjonować. Sam przydział mieszkania nie rozwiązuje bowiem deficytów kulturowych, ekonomicznych i motywacyjnych wśród uchodźców, a co za tym idzie – nie redukuje zagrożenia bezdomnością w przyszłości. Należy zapewnić szczególną opiekę dzieciom uchodźców doświadczających bezdomności Rozmówcy uczestniczący w badaniu zwracali uwagę na negatywne konsekwencje bezdomności dla dzieci uchodźców. Należy zatem otoczyć je szczególną opieką i ochroną. Tym bardziej że – w opinii ekspertów – integracja i ewentualne sukcesy dzieci w szkole stanowią silny czynnik motywacyjny dla rodziców. Dobra praktyka związana z opieką nad dziećmi została wypracowana w Białymstoku, gdzie Fundacja Eleos prowadzi świetlicę integracyjną. W świetlicy, oprócz pomocy w odrabianiu lekcji (ze względu na barierę językową pomocy tej nie mogą świadczyć sami rodzice), jest oferowana socjoterapia, organizuje się zajęcia międzykulturowe, plastyczne i sportowe. Wszystkie dzieci mogą także zjeść gorący posiłek. Według respondentów, skuteczność takich działań jest bardzo wysoka – dzieci uchodźców uczęszczające do świetlicy lepiej sobie radzą w szkole, są w lepszym stanie psychicznym, łatwiej nawiązują kontakty i przyjaźnie z polskimi dziećmi. Istnieje także potrzeba wspierania młodzieży uchodźczej w wieku gimnazjalnym i licealnym – o ile dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym szybko uczą się języka i nawiązują relacje z rówieśnikami, o tyle młodzież ma już z tym trudności. Ponieważ jednak nastolatkom trudniej przychodzi budowanie relacji z dorosłymi, zwłaszcza dorosłymi odmiennymi kulturowo, można i należy wykorzystać do pracy z młodymi uchodźcami nastolatków polskich lub nastolatków o podobnym pochodzeniu etnicznym, którzy odnieśli   26 sukces integracyjny (taką formę pracy z nastoletnimi dziećmi uchodźców rekomendowano po badaniach bezdomnych migrantów przymusowych w Kanadzie28). Należy także przeprowadzić monitoring wdrażania i funkcjonowania instytucji asystenta kulturowego w szkołach publicznych. Według nowelizacji ustawy z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz.U. z 1991 r., Nr 95, poz. 425), która weszła w życie 1 stycznia 2010 roku, każda osoba podlegająca obowiązkowi szkolnemu, ale niewładająca językiem polskim w ogóle lub władająca w stopniu niewystarczającym do korzystania z nauki, ma prawo do dodatkowych darmowych lekcji języka polskiego zapewnionych przez szkołę, a także do pomocy ze strony osoby władającej językiem kraju pochodzenia ucznia i zatrudnionej na zasadzie pomocy naukowej nauczyciela. Osoba taka została nazwana asystentem kulturowym. Jak wynika z obserwacji i doświadczeń organizacji pozarządowych (przede wszystkim Stowarzyszenia Interwencji Prawnej, które w ramach projektu „Szkoła wielokulturowa” sprawdziło skuteczność takiego rozwiązania), „obecność asystenta kulturowego sprawia, że liczne trudności, z którymi dotychczas szkoła radziła sobie z ogromnym trudem lub czasem nie radziła sobie wcale, stają się znacznie łatwiejsze do rozwiązania”29. Szczególne wsparcie należy zapewnić kobietom i samotnym matkom Z doświadczenia ekspertów i uchodźców wynika, że kobiety pochodzące z krajów muzułmańskich oraz samotne matki znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji i są wysoce zagrożone bezdomnością. Zmiany w formule Indywidualnego Programu Integracji powinny zatem uwzględniać specjalne potrzeby i uwarunkowania tej grupy uchodźców. Dodatkowo kobiety i samotne matki powinny być preferencyjnie traktowane przy przydziale mieszkań chronionych i (lub) komunalnych (Polki będące w identycznej sytuacji również są traktowane priorytetowo). Szczególne wsparcie kobiet podczas procesu integracji (w tym ekonomicznej i mieszkaniowej) jest także pożądane, ponieważ – w opinii ekspertów – kobiety (w tym samotne matki) szybciej i lepiej się integrują.                                                              28 Living on the Ragged Edges. Immigrants, Refugees and Homelessness in Toronto. Forum Summary, Metro Hall, Toronto 2003. 29 A. Chrzanowska, Asystent kulturowy – innowacyjny model pracy w szkołach przyjmujących dzieci cudzoziemców, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Warszawa 2009.   27 Aby opracować skuteczną strategię działania na rzecz wychodzenia z bezdomności uchodźców, należy: • przeprowadzić systematyczną analizę rozwiązań przyjętych w innych krajach europejskich i pozaeuropejskich, które opracowały programy wychodzenia z bezdomności uchodźców (na przykład w Kanadzie i Australii). Polska nie jest jedynym państwem, w którym występuje zjawisko bezdomności uchodźców – analiza skutecznych form pomocy migrantom przymusowym w innych krajach, zwłaszcza tych, w których przyczyny i mechanizmy popadania uchodźców w bezdomność są podobne jak w Polsce, może stanowić podstawę opracowania szczegółowych strategii działania, opartych na sprawdzonych rozwiązaniach; • przeprowadzić systematyczne badania dotyczące zjawiska ukrytej bezdomności uchodźców (wykluczenia mieszkaniowego) – w zrealizowanym badaniu skala zjawiska ukrytej bezdomności nie została oszacowana, a mechanizmy nie były opisane. Na podstawie opinii ekspertów i wyników rozmów przeprowadzonych w „domu czeczeńskim” można jednak wnioskować, że wykluczenie mieszkaniowe (zamieszkiwanie w warunkach substandardowych lub w niezabezpieczonym lokalu) jest najczęściej występującą wśród uchodźców formą bezdomności, a zatem powinno być poddane pomiarowi i wyjaśnione; • przeprowadzić systematyczne badania sytuacji bezdomnych uchodźców w schroniskach, noclegowniach i domach samotnej matki – historie usłyszane od ekspertów i samych uchodźców wzbudzają uzasadniony niepokój o standardy traktowania i niesienia pomocy bezdomnym cudzoziemcom w miejscach zbiorowego zakwaterowania bezdomnych, istnieje więc potrzeba ewaluacji funkcjonowania takich miejsc. Dodatkowo postulujemy obowiązek rejestrowania obywatelstwa i statusu na terenie Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemców korzystających z finansowanych z funduszy samorządowych miejsc zbiorowego zakwaterowania dla bezdomnych, a także apelujemy do organizacji pozarządowych, które prowadzą takie miejsca bez wsparcia finansowego ze strony państwa, o prowadzenie statystyk uwzględniających informacje na temat obcokrajowców; • przeprowadzić systematyczne badania porównawcze dotyczące sytuacji uchodźców przebywających w ośrodkach i poza ośrodkami – z doświadczenia innych krajów i z obserwacji poczynionych przez przedstawicieli organizacji pozarządowych w Polsce   28 wynika, że osoby oczekujące na przyznanie ochrony międzynarodowej poza ośrodkami dla uchodźców lepiej i szybciej się integrują (w tym ekonomicznie). Do tej pory nie dokonano jednak pomiaru różnic w sukcesie integracyjnym obu tych grup w Polsce, nie poddano także analizie czynników determinujących odmienne ścieżki integracji; • przeprowadzić systematyczne badania sytuacji mieszkaniowej osób z przyznaną zgodą na pobyt tolerowany, a także uchodźców deportowanych do Polski z Europy Zachodniej – w zrealizowanych przez badaczy Instytutu Spraw Publicznych wywiadach z ekspertami pojawiły się sprzeczne sugestie dotyczące sytuacji mieszkaniowej osób z przyznaną zgodą na pobyt tolerowany. Część ekspertów twierdziła, że ich sytuacja jest gorsza w porównaniu do sytuacji uchodźców lub osób z ochroną uzupełniającą ze względu na brak wsparcia integracyjnego w postaci prawa do uczestniczenia w IPI. Inni twierdzili jednak, że konieczność radzenia sobie bez tego wsparcia sprawia, że osoby z pobytem tolerowanym szybciej stają się samodzielne i integrują zarówno ekonomicznie, jak i na rynku mieszkaniowym. Ścieżki integracji ekonomicznej i mieszkaniowej osób ze zgodą na pobyt tolerowany wymagają zatem dodatkowych analiz i obiektywnych obserwacji. Ponadto, należy opisać i monitorować sytuację mieszkaniową osób deportowanych do Polski z krajów Europy Zachodniej; • przeprowadzić systematyczne badania dotyczące kosztów i skutecznych form finansowania programów pomocy wychodzenia z bezdomności – opinie ekspertów na temat kosztów i sposobów finansowania programów pomocowych dla bezdomnych uchodźców są rozbieżne, istnieje więc potrzeba pogłębionej analizy ekonomicznej, dzięki której byłoby możliwe przyjęcie najefektywniejszego modelu przyznawania i wykorzystywania środków pomocowych; • przeprowadzić systematyczne badania porównawcze dotyczące bezdomności polskiej i bezdomności migrantów przymusowych – pomimo tego, że eksperci biorący udział w badaniu wskazywali na odmienne przyczyny bezdomności uchodźców i Polaków, można przypuszczać, że niektóre bariery, z jakimi muszą sobie poradzić obie grupy bezdomnych starając się zmienić swoją sytuację mieszkaniową, są podobne lub te same. Opracowanie skutecznej strategii na rzecz wychodzenia z bezdomności uchodźców powinno być zatem poprzedzone analizą podobieństw i różnic pomiędzy obydwoma grupami bezdomnych.   29   30 Załącznik Tabela 1a. Liczba prowadzonych postępowań w sprawie nadania statusu uchodźcy przez Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców (najliczniej reprezentowane obywatelstwa) Państwo/rok (lata) 1992–2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Razem Afganistan 2427 416 598 251* 57 6 17 10 7 14 18 3821 Armenia 4105 638 224 104 18 27 48 43 50 147 47 5451 Bangladesz 620 12 4 2 5 8 30 18 13 9 721 Białoruś 194 76 68 58 50 73 70 83 58 37 22 789 Bośnia-Hercegowina 756 1 1 1 Bułgaria 603 178 36 15 7 15 2 Gruzja 245 92 39 30 47 47 35 31 71 4214 565 5416 Indie 643 43 200 236 151 36 19 48 18 16 11 1421 Irak 896 109 137 75 6 15 35 28 70 21 5 1397 Liban 109 4 7 1 130 Mołdowa 108 272 169 655 Mongolia 366 240 156 27 3 Pakistan 826 31 55 150* 210 Rosja 1616 1501 3055 5569* 7183 6248 Rumunia 1190 266 44 10* 5 4 Serbia i Czarnogóra 803 6 1 1 2 3 1 Somalia 406 6 3 23* 19 4 8 9 1 2 2 483 2350 24 36 32 4 6 4 57 22 11 5 2551 Ukraina 244 146 103 85* 72 84 60 55 40 36 23 948 Wietnam 201 197 48 25 16 23 27 48 65 67 31 748 Sri Lanka 8 21 759 856 1 13 19 12 13 19 6 3 4 8 12 18 15 14 863 69 66 61 21 19 14 1522 6405 9239 7760 5726 2014 56 316 1519 817 Dla krajów oznaczonych gwiazdką dane Urzędu do Spraw Cudzoziemców za 2003 rok w arkuszach za lata 2001– 2003 i 2003–2005 były różne. W tabeli 1a podano dane na 2003 rok według zestawienia z lat 2001–2003. Źródło: http://www.udsc.gov.pl/Zestawienia,roczne,233.html [dostęp: 30 października 2010 roku].   31 Tabela 1b. Liczba wydanych pozytywnych decyzji w sprawie nadania statusu uchodźcy przez szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców (najliczniej reprezentowane obywatelstwa) 2004 Państwo/rok (lata) 1992– 2000 2001 2002 2003 2005 2006 2007–2009 2010 KG PT KG PT KG PT KG OU PT KG OU PT AFGANISTAN 48 13 1 4 1 23 3 12 0 3 2 4 0 1 3 0 ARMENIA 9 0 2 0 0 5 0 3 0 1 2 0 11 0 0 8 BIAŁORUŚ 14 26 9 10 13 6 9 5 18 5 37 3 4 10 0 1 BOŚNIA-HERCEGOWINA 389 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 GRUZJA 11 4 0 6 0 1 1 0 0 0 0 0 1 0 0 2 IRAK 39 0 0 0 0 10 0 2 1 9 34 25 19 0 5 0 ROSJA 42 206 206 187 265 728 285 1768 384 2015 335 3318 4366 29 118 46 SERBIA I CZARNOGÓRA 15 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 SOMALIA 178 9 3 1 8 2 5 8 2 0 9 6 1 0 0 0 SRI LANKA 61 2 6 0 0 0 2 1 4 1 1 24 14 0 1 1 RAZEM 806 265 227 208 287 776 305 1799 409 2034 420 3380 4416 40 127 58 KG – status nadany zgodnie z konwencją genewską, OU – ochrona uzupełniająca, PT – zgoda na pobyt tolerowany Źródło: http://www.udsc.gov.pl/Zestawienia,roczne,233.html [dostęp: 30 października 2010 roku].   32 AFGANISTAN STATUS UCHODŹCY Razem 31 - 11 42 ALGIERIA - 1 1 2 ARMENIA 21 79 6 106 AZERBEJDŻAN 3 - 4 7 BANGLADESZ 2 12 - 14 BEZ OBYWATELSTWA 7 24 4 35 BHUTAN - 1 1 2 11 17 89 117 BOŚNIA-HERCEGOWINA - - 4 4 BUŁGARIA 2 - - 2 BIAŁORUŚ BURUNDI - 1 - 1 CHILE - 1 - 1 CHINY 12 11 1 24 1 - - 1 ERYTREA   POBYT TOLEROWANY Państwo OCHRONA UZUPEŁNIAJĄCA Tabela 2. Liczba uchodźców, którzy posiadają ważne karty pobytu (stan na 30 czerwca 2010 roku), według obywatelstwa i rodzaju zezwolenia ETIOPIA - - 6 6 FILIPINY - 1 - 1 GAMBIA - 2 - 2 GRUZJA 2 5 - 7 GWINEA - 1 - 1 HAITI - 1 - 1 INDIE - 8 1 9 IRAK 56 - 30 86 IRAN - 2 11 13 JEMEN - 1 - 1 KAMERUN 3 - 5 8 KAZACHSTAN 3 3 - 6 KONGO 2 2 8 12 LIBERIA - 2 3 5 LIBIA - - 1 1 MAROKO - 1 - 1 MOŁDOWA 1 2 1 4 MONGOLIA - 2 - 2 33 MYANMAR (BIRMA) - - 1 NEPAL NIEOKREŚLONE 4 3 - 7 1 14 - 15 NIGERIA 1 2 - 3 PAKISTAN 4 18 10 32 PERU 1 - 1 - 1 5019 89 791 5899 RUMUNIA 1 1 - 2 RWANDA - - 3 3 SENEGAL 4 2 - 6 SERBIA - - 1 1 SIERRA LEONE 1 2 1 4 SOMALIA 11 - 17 28 SRI LANKA 33 1 11 45 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI - 2 - 2 SUDAN 3 9 3 15 SYRIA 1 1 5 7 TANZANIA - 2 - 2 TOGO 3 1 - 4 TUNEZJA 1 - - 1 16 - 11 27 - - 2 2 ROSJA TURCJA TURKMENISTAN UGANDA 1 1 - 2 UKRAINA 17 47 1 65 UZBEKISTAN 1 2 4 7 WĘGRY - 1 - 1 WIETNAM 2 347 3 352 WYSPY ŚW. TOMASZA I KSIĄŻĘCA - 1 - 1 ZACHODNI BRZEG I STREFA GAZY 10 - 1 11 ZAMBIA - 1 - 1 ZIMBABWE 1 - 1 2 Razem 5292 728 1053 7073 Źródło: http://www.udsc.gov.pl/Zestawienia,roczne,233.html [dostęp: 30 października 2010 roku].   34 Tabela 3. Lista instytucji, z którymi skontaktowano się w celu zebrania informacji o bezdomnych uchodźcach Lp.   Instytucja Miasto 1 Biuro Porad Obywatelskich – Stowarzyszenie Centrum Informacji Społecznej (CIS) Warszawa 2 Bursa im. H. Kofoeda Warszawa 3 Centrum Pomocy Bliźniemu „Markot-3” Warszawa 4 Dom dla bezdomnych „Betania” Wspólnoty Chleb Życia Warszawa 5 Dom dla Matek z Dziećmi Wspólnoty „Chleb Życia” Warszawa 6 Dom dla Samotnej Matki im. T. Strzembosz Archidiecezji Warszawskiej Warszawa 7 Dom Ludzi Bezdomnych i Niepełnosprawnych „Markot-1” Warszawa 8 Dom Malwa 1 Ośrodka Charytatywnego „Tylko” z Darów Miłosierdzia Warszawa 9 Dom Matki i Dziecka przy Ośrodku Pomocy Społecznej Dzielnicy Praga-Północ Warszawa 10 Dom Patronatu – Ośrodek dla mężczyzn – Stowarzyszenie Penitencjarne Patronat Warszawa 11 Dom Samotnej Matki – Caritas Archidiecezji Warszawsko-Praskiej Warszawa 12 Dom Samotnej Matki Towarzystwa Pomocy im. Brata Alberta Warszawa 13 Fundacja La Strada Warszawa 14 Fundacja Ocalenie Warszawa 15 Fundacja Uczniów Kotańskiego Warszawa 16 Galeria Sztuki Ludzi Bezdomnych – Fundacja Tarkowskich Herbu Klamry Warszawa 17 H.A.I. COM Pomoc Cudzoziemcom Warszawa 18 Helsińska Fundacja Praw Człowieka Warszawa 19 Izba Chorych i Pogotowie Stowarzyszenia „Monar” Warszawa 20 Jadłodajnia dla Bezdomnych i Biednych – Zgromadzenie Sióstr Felicjanek, Prowincja Matki Bożej Królowej Polski Warszawa 21 Jadłodajnia dla Bezdomnych i Ubogich – Zgromadzenie Księży Rogacjonistów Warszawa 22 Jadłodajnia dla Bezdomnych im. Brata Alberta pod zarządem Sióstr Albertynek Posługujących Ubogim Warszawa 23 Jadłodajnia im. Brata Alberta – Caritas Archidiecezji Warszawsko-Praskiej Warszawa 24 Warszawa 25 Klasztor Braci Mniejszych Kapucynów Legionowskie Centrum Charytatywno-Opiekuńcze – Caritas Archidiecezji WarszawskoPraskiej 26 Mokotowskie Hospicjum Świętego Krzyża Warszawa 27 Warszawa 28 „Monar” (cały) „Nazaret” Dom dla Matek z Dziećmi i Samotnych Kobiet Zgromadzenia Sióstr Małych Misjonarek Miłosierdzia 29 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej i punkt leków z darów przy Fundacji Salus Warszawa 30 Noclegownia dla Bezdomnych Kobiet „Emaus” Wspólnoty „Chleb Życia” Warszawa 31 Noclegownia w Centrum Pomocy Bliźniemu „Markot-3” Warszawa 32 Noclegownia Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej Warszawa 33 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Bemowo Warszawa 34 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Białołęka Warszawa Warszawa Warszawa 35   35 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Mokotów Warszawa 36 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Ochota m.st. Warszawy Warszawa 37 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Praga-Północ Warszawa 38 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy Warszawa 39 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Ursynów Warszawa 40 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Wola Warszawa 41 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m.st. Warszawy Warszawa 42 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Praga-Południe Warszawa 43 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Rembertów m.st. Warszawy Warszawa 44 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy Warszawa 45 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Ursus m.st. Warszawy Warszawa 46 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Wawer m.st. Warszawy Warszawa 47 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Wesoła m.st. Warszawy Warszawa 48 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Wilanów m.st. Warszawy Warszawa 49 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Wola Warszawa 50 Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Żoliborz m.st. Warszawy Warszawa 51 Ośrodek Migranta Fu Shengfu Warszawa 52 Ośrodek „Dom” dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Stowarzyszenia Pomocy Bezdomnym Warszawa 53 Ośrodek Wczesnej Rehabilitacji Niepublicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej „Monar” Warszawa 54 Pensjonat Socjalny „Św. Łazarz” Kamiliańskiej Misji Pomocy Społecznej Warszawa 55 Piaseczyńsko-Tarczyńskie Centrum Pomocy Bliźniemu Markot Grzędy Warszawa 56 Pogotowie Interwencji Społecznej – Stowarzyszenie Pomocy Bezdomnym Warszawa 57 Polski Czerwony Krzyż Warszawa 58 Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej Warszawa 59 Poradnia Zdrowia dla Bezdomnych Stowarzyszenia „Lekarze Nadziei” Warszawa 60 Praskie Centrum Pomocy Bliźniemu – Stowarzyszenie Monar Warszawa 61 Schronisko „Don Orione” Warszawa 62 Schronisko „Przystań” Caritas Archidiecezji Warszawskiej Warszawa 63 Warszawa 64 Schronisko dla Chorych „Betlejem” Wspólnoty „Chleb Życia” Schronisko i dom noclegowy mężczyzn „Przystań II” Ośrodka Charytatywnego „Tylko” z Darów Miłosierdzia 65 Stołówka Dekanalna dla Biednych Dekanatu Ochockiego w Warszawie przy parafii św. Franciszka z Asyżu Warszawa 66 Stowarzyszenie „Alter Ego” Warszawa 67 Stowarzyszenie „Otwarte Drzwi” – Dom za Bramą – Centrum Pomocy Wzajemnej Warszawa 68 Stowarzyszenie Autokreacja (Instytut Innowacji) Warszawa 69 Stowarzyszenie Centrum Inicjatyw Międzykulturowych Warszawa 70 Stowarzyszenie Pomocy Bezdomnym – Noclegownia dla bezdomnych Warszawa 71 Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie Warszawa 72 Zakład Opiekuńczo-Leczniczy Księży Orionistów Warszawa 73 Schronisko dla kobiet z dziećmi – Fundacja Centrum praw Kobiet Warszawa 74 Ośrodek Interwencji Kryzysowej – Polski Komitet Pomocy Społecznej Rady Naczelnej Warszawa Warszawa 36 Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej   75 Polska Akcja Humanitarna 76 Dom dla bezdomnych mężczyzn Warszawa Białystok 77 Noclegownia dla kobiet Białystok 78 Noclegownia dla mężczyzn Białystok 79 Ośrodek Interwencji Kryzysowej Białystok 80 Schronisko Stowarzyszenia Penitencjarnego „Patronat” Białystok 81 Ogrzewalnia dla bezdomnych Białystok 82 Ogrzewalnia dla bezdomnych Białystok 83 Centrum Charytatywne Caritas Archidiecezji Białostockiej Białystok 84 Jadłodajnia i Punkt Pomocy Doraźnej Białystok 85 Zarząd Okręgowy Polskiego Czerwonego Krzyża Białystok 86 Zarząd Okręgowy Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej Białystok 87 Dzienny Dom Pomocy Społecznej Białystok 88 Poradnie Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie (nr 1–8) Białystok 89 Dom Pomocy Społecznej Białystok 90 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Białystok 91 Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Białystok 92 Nasz Dom Dobry Pasterz Białystok 93 Białystok 94 Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie – Zespół Pracowników Socjalnych nr 11 do spraw Cudzoziemców 95 Ośrodek Interwencji Kryzysowej Łomża 96 Ośrodek dla bezdomnych Łomża 97 Klub Seniora i stołówka Łomża 98 Kuchnia dla bezdomnych i ubogich – Caritas Łomża 99 Ogrzewalnia dla bezdomnych Łomża 100 Ośrodek „Przystanek w drodze” – Caritas Diecezji Łomżyńskiej Łomża 101 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Łomża 102 Zarząd Rejonowy Polskiego Czerwonego Krzyża Łomża 103 Dom Pomocy Społecznej Łomża 104 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Łomża 105 Ośrodek dla uchodźców „Czerwony Bór” Łomża 106 Ośrodek dla uchodźców „Zajazd Zacisze” Łomża 107 Pomoc uchodźcom – punkt konsultacyjny (w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej) Łomża 108 Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Łomża 109 Magazyn darów Lubelskiego Zarządu Okręgowego Polskiego Czerwonego Krzyża Lublin 110 Schronisko dla bezdomnych mężczyzn Lublin 111 Okresowa noclegownia dla bezdomnych mężczyzn Lublin 112 Ogrzewalnia dla bezdomnych Lublin 113 Noclegownia i schronisko dla bezdomnych kobiet Lublin 114 Diecezjalny Dom Samotnej Matki Lublin Białystok 37   115 Wspólnota Osób Bezdomnych „Emaus” Lublin 116 Ośrodek Wsparcia dla Osób z Zaburzeniami Psychicznymi i Osób Bezdomnych Lublin 117 Kuchnia Bractwa Miłosierdzia im. Brata Alberta Lublin 118 Schronisko dla Bezdomnych Bractwa Miłosierdzia im. Brata Alberta Lublin 119 Noclegownia dla Mężczyzn Bractwa Miłosierdzia im. Brata Alberta Lublin 120 Program „Gorący Patrol” Lublin 121 Agape. Katolickie Stowarzyszenie Pomocy Osobom Potrzebującym Lublin 122 Centrum Pomocy Migrantom i Uchodźcom Lublin 123 Program „Pomoc Uchodźcom” Lublin 124 Dzienny Ośrodek Wsparcia dla Bezdomnych Lublin 125 Dom Albertynek Lublin 126 Ośrodek dla uchodźców „PUMiS” Lublin 38 Tabela 4. Rodzaj sytuacji mieszkaniowej osób uczestniczących w IPI w 2009 roku30 L.p. Rodzaj sytuacji mieszkaniowej Liczba osób (procent ogółu) Uchodźcy 1. Mieszkanie komunalne 2 (0.03) 2. Mieszkanie wynajęte na wolnym rynku 45 (0.75) 3. Ośrodek dla uchodźców (wynajęty pokój) 5 (0.08) 4. Inne (dom samotnej matki) 8 (0.13) Osoby z ochroną uzupełniającą 5. Mieszkanie komunalne 0 (0) 6. Mieszkanie wynajęte na wolnym rynku 373 (0.63) 7. Ośrodek dla uchodźców (wynajęty pokój) 172 (0.29) 8. Inne (dom uchodźcy, noclegowenie, akademik, 44 (0.07) siedziba organizacji pozarządowej, przyczepa) Źródło: WCPR.                                                              30 Miejsca przebywania uchodźców zaznaczone na szaro uznajemy (zgodnie z typologią ETHOS) za należące do kategorii koncepcyjnej „bezdomność bezmieszkaniowa”.   39 Bibliografia Wybrane publikacje Justyna Frelak, Witold Klaus i Jakub Wiśniewski (red.), Przystanek Polska. Analiza programów integracyjnych dla uchodźców, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007. Daniel Hiebert, Silvia D’Addario, Kathy Sherrell, The Profile of Absolute and Relative Homelessness Among Immigrants, Refugees, and Refugee Claimants in the GVRD, MOSAIC, Vancouver 2005 Witold Klaus i Justyna Frelak (red.), Ewaluacja funkcjonowania instytucji społecznego wsparcia M. St. Warszawy w zakresie właściwej realizacji praw przymusowych migrantów, Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Warszawa 2009. Izabela Koryś, Audyt umiejętności osób ubiegających się o status uchodźcy, Międzynarodowa Organizacja do spraw Migracji, Warszawa 2007. Living on the Ragged Edges. Immigrants, Refugees and Homelessness in Toronto. Forum Summary, Metro Hall, Toronto 2003. Refugee Homelessness in Hungary, UNHCR, Budapest 2010. Henri Tajfel i John C. Turner, The social identity theory of inter-group behavior, w: Psychology of Intergroup Relations, pod red: S. Worchel i L. W. Austin, str. 7-24, Chicago, 1986. Ważniejsze akty prawne Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2003 r., Nr 128, poz. 1176). Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593).   40 Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 29 września 2005 roku w sprawie udzielania pomocy uchodźcom (Dz.U. z 2005 r., Nr 201, poz. 1668). Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 maja 2009 roku w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy (Dz.U. z 2009 r., Nr 80, poz. 674). Strony internetowe http://www.imdi.no/en/Sprak/English/Settlement/ http://www.migrationsverket.se/info/2961_en.html http://www.unhcr-budapest.org http://www.udsc.gov.pl Copyright by Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2010. Przedruk materiałów Instytutu Spraw Publicznych w całości lub części możliwy jest wyłącznie za zgodą Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystanie danych empirycznych dozwolone jest z podaniem źródła. Instytut Spraw Publicznych ul. Szpitalna 5 lok. 22, 00-031 Warszawa tel. +48 022 556 42 99, fax +48 022 556 42 62 e- mail: [email protected] www.isp.org.pl   41